Đề xuất quy trình cho sinh viên báo chí thực tập

NGUYỄN THẾ THỊNH

Nhà báo, giảng viên

I.ĐẶT VẤN ĐỀ

Thực tập là quảng thời gian vô cùng quan trong trong chương trình đào tạo báo chí- truyền thông. Bởi đây là thời gian hầu hết sinh viên mới thực sự bắt tay vào làm nghề. Nói hầu hết là vì trước đó, một số sinh viên đã cộng tác với các cơ quan báo chí.

Hiện nay, các trường có đào tạo báo chí phân bổ thời gian thực tập có khác nhau. Ví dụ, Khoa Báo chí- Truyền thông (BC-TT) Đại học Khoa học Huế phân thời gian thực tập làm hai năm (năm thứ 3 và năm thứ 4), mỗi năm một tháng, trong lúc Khoa BC-TT Đại học KHXH và NV Quốc gia TP. HCM thì thực tập 3 tháng vào năm cuối.

Việc bố trí thời gian thực tập, việc chọn cơ quan báo chí thực tập là việc rất quan trọng, có tác động rất lớn đến sinh viên về cả hai khía cạnh: sự yêu nghề và hướng lựa chọn chuyên nghành khi ra làm việc. Tuy nhiên, ở một góc độ nào đó, nó chưa được chú ý đầu tư thỏa đáng.

Vì thế, tham luận này xin đề xuất một quy trình cho sinh viên báo chí thực tập có hiệu quả, góp phần giải quyết tình trạng đã nêu ra ở trên.

               II. THỰC TRẠNG CỦA SINH VIÊN THỰC TẬP

2.1. Coi thời gian thực tập là chuyến… du lịch.

Là một người làm công tác quản lý ở khu vực của một tờ báo, trong nhiều năm, chúng tôi nhận khá nhiều sinh viên thực tập của các trường đại học trong cả nước.

(*) Dự án nâng cao năng lực báo chí VN của Bộ TT-TT và Đại sứ quán Thụy Điển.

Theo khảo sát, sinh viên các khóa cách đây 5 năm về trước của các trường, nhiều sinh viên có tinh thần học hỏi, đam mê nghề nghiệp hơn là các khóa sau đó. Điều này chúng tôi chưa lý giải được vì sao nhưng thực tế diễn ra là thế.

Nếu các khóa trước, chúng tôi nhận nhiều sinh viên (có đợt 11 sinh viên một khóa về thực tập cùng lúc) và tất cả đều vượt chỉ tiêu tin, bài, hơn thế, số nhuận bút mà mỗi sinh viên thu nhập được có thể cải thiện đáng kể đời sống. Hầu hết các sinh viên này đều có tính kỷ luật cao, có sự cầu tiến và niềm đam mê nghề nghiệp, có sự thi đua với nhau… Thời gian thực tập các sinh viên đến cơ quan thường xuyên và sinh hoạt như một phóng viên.

Thế nhưng, những khóa sau đó mức độ giảm dần. Nhiều sinh viên thực tập chỉ đến trình giấy với cơ quan xong thì vắng mặt dài ngày. Mãi cho đến khi kết thúc mới quay trở lại xin xác nhận theo quy định của trường.

Theo dõi trên facebook của các sinh viên này, thấy họ kết thành nhóm để phượt. Họ đã biến đợt thực tập thành chuyến du lịch chứ không phải thời gian học nghề.

2.2. Lựa chọn cơ quan thực tập không phù hợp.

Nhiều sinh viên thực tập, do mối quan hệ cá nhân hoặc theo cảm tính, xin thực tập ở các cơ quan là các tờ báo lớn hay các đài truyền hình cốt để cho… sang hoặc theo nhóm bạn thân quen mà không căn cứ vào điều kiện và năng lực của mình.

Ví dụ, sinh viên quê ở các tỉnh phía Bắc chọn thực tập ở Đà Nẵng hoặc các tỉnh phía Nam. Điều này hết sức bất lợi vì trong thời gian ngắn đó, sinh viên chưa thuộc đường đi chứ đứng nói đến chuyện thiết lập quan hệ.

Nếu thực tập ở các tờ báo lớn, có đội ngũ phóng viên hùng hậu và chuyên nghiệp, sinh viên sẽ rất khó cạnh tranh tin tức, bài vở.

Các sinh viên quê ở Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, Quảng Trị, Quảng Bình, Hà Tĩnh, Nghệ An… xin thực tập ở các đài truyền hình phía Nam hoặc phía Bắc sẽ rất khó hoàn thành công việc, đơn giản vì hiện nay, các đài truyền hình đào tạo phóng viên kiêm biên tập viên. Họ là người tác nghiệp vừa là người dẫn chương trình, trong lúc giọng nói đã khó được chấp nhận.

2.3 Các cơ quan báo chí không “mặn mà”.

Thực tế, có nhiều cơ quan báo chí nhận bao nhiêu sinh viên thực tập cũng được nhưng họ không mặn mà. Nói trắng ra là sinh viên cứ về thực tập, tự bơi lấy, viết được bài nào tốt thì đăng, không tốt thì bỏ, cũng không cần chỉ bảo, góp ý. Điều này cũng khó trách, vì họ bị áp lực về công việc, lo điều hành số phóng viên, biên tập viên của tòa soạn đã chiếm nhiều thời gian nên khó có thời gian giành cho sinh viên.

2.4. Không có nguồn tin.

Do các cơ quan báo chí đã bố trí phóng viên theo dõi các mảng và họ bị áp lực về định mức tin, bài nên rất khó để họ chia sẻ đề tài với sinh viên thực tập, trong lúc sinh viên- với vị trí thực tập- rất khó để kết nối, xây dựng nguồn tin. Hầu hết chỉ đi theo phóng viên hoặc nhờ họ chỉ cho một số tin tức vừa diễn mà họ không có thời gian để làm. Còn lại, sinh viên phải tự đi tìm hiểu, đó là điều khó nhất.

2.5. Từ khó khăn sinh ra “chống chế”

Nhiều sinh viên, để có kết quả, thường phải “xin” ghi tên kèm với phóng viên. Nhiều sinh viên khác (đặc biệt thực tập ở truyền hình), khi kết thúc, xin phóng viên sửa băng các tác phẩm ghi thêm tên mình. Đó là một sự chống chế có phần dối trá, rất không hay.

            III. SINH VIÊN THỰC TẬP Ở BÁO THANH NIÊN

3.1. Được quan tâm.

Hầu hết các sinh viên từ Khóa 33 trở về trước của Khoa BC-TT Đại học Khoa học Huế về thực tập ở Báo Thanh Niên sau khi ra trường đều có việc làm, một số đã thành cây bút chủ chốt ở các cơ quan truyền thông.

Phải nói một cách công bằng, thì, do tác giả tham luận này là sinh viên cũ lại có tham gia giảng dạy ở trường nên có chú ý hơn.

Có năm, trước đợt thực tập, vì biết sinh viên về nhiều nên cơ quan cho mua thêm máy tính để sinh viên đủ dùng. Hàng ngày, cho sinh viên giao ban, đăng ký, nhận đề tài. Cơ quan cử người theo dõi, giúp đỡ. Khi sinh viên nộp bài có sự thảo luận, trao đổi. Hàng tuần họp rút kinh nghiệm. Đi công tác, được cơ quan cho giấy giới thiệu là phóng viên.  Nói chung, thời gian sinh viên thực tập họ không khác gì một phóng viên.

3.2. Thành công nhờ sự đam mê và tính kỷ luật.

Sự quan tâm nói trên đã tác động rất lớn đến tâm lý, tạo cho sinh viên có niềm cảm hứng.

Tuy nhiên, điều quan trọng nhất vẫn nằm ở ý thức của mỗi người.

Như đã nói ở trên, từ K33 trở về trước, các sinh viên đều rấ có ý thức, tuyệt đại đa số tuân theo sự phân công của cơ quan. Trong trường hợp có việc riêng, sinh viên đều báo cáo, xin phép. Tóm lại là tính kỷ luật rất cao.

Điều quan trọng hơn là ý thức học hỏi để làm nghề.

“Học thầy không tày học bạn”, câu nói xưa rất đúng cho trường hợp làm nghề báo. Các học tốt nhất của người làm báo là học từ đồng nghiệp.

Nhờ cầu thị, ham học hỏi nên các sinh viên tiến bộ rất nhanh.

Đơn cử một việc: Khi 8 sinh viên K29 về thực tập một tháng thì cơ quan tổ chức đi du lịch ở Thái Lan (một nửa số người đi, một nửa ở nhà làm việc đi chuyến sau). Do sau đợt thực tập là nghỉ hè nên tôi (quản lý cơ quan) vận động các em ở lại văn phóng làm việc, một phần để học nghề, một phần để có thêm thu nhập. Khi đó tôi giao cho một sinh viên phụ trách nhóm, người này thay mặt các bạn kết nối với người trực văn phòng. Theo một cách hiểu nào đó, các em như là một phòng phóng viên.

Điều đáng mừng là sau 10 ngày trở về, số lượng tin, bài của sinh viên được đăng rất nhiều, dĩ nhiên là chất lượng tốt, được tòa soạn thấm định mới đăng. Thực sự đợt thực tập đã làm sinh viên lớn lên rất nhiều.

IV. ĐỀ XUẤT QUY TRÌNH CHO SINH VIÊN THỰC TẬP

Từ thực tế nêu trên, tôi xin mạnh dạn đề xuất một quy trình cho sinh viên thực tập.

4.1. Các trường nên tăng thời gian thực tập.

Do thời gian 1 tháng, sinh viên chưa kịp làm quen đường sá đi lại, không thể kết nối với các nguồn tin, sinh viên lại không thể cạnh tranh với phóng viên chính thức, vả lại, làm báo thiên về kỹ năng hơn là lý thuyết, vì thế, các trường nên nghiên cứu bố trí thời gian thực tập dài hơn (như Khoa BC-TT Đại học KHXH và NV Quốc gia TP. HCM). Tốt nhất, trong 4 năm học nên có 6 tháng thực tập chia làm 2 đợt (năm thứ ba và thứ tư).

4.2. Chọn cơ quan thực tập.

Nếu sinh viên lựa chọn hoặc giảng viên hướng dẫn chọn nơi thực tập cho sinh viên nên quan tâm đến hai yếu tố: Địa bàn và khả năng.

Như đã nói, địa bàn là chí ít để sinh viên quen đường đi và có mối quan hệ: khả năng là chọn cơ quan phù hợp với mình.

Hiện nay các báo đều có văn phòng đại diện, văn phòng liên lạc hoặc phóng viên thường trú khắp các tỉnh thành, vì thế, năm đầu tiên, theo tôi, sinh viên nên chọn địa bàn quen thuộc và cơ quan báo chí vừa sức mình.

Nếu sinh viên chọn nơi xa lạ, cơ quan báo chí đòi hỏi chất lượng bài vở cao sẽ rất khó có tác phẩm được đăng. Nếu không được đăng hoặc ít được đăng thì sẽ gây ra cảm giác nản lòng, không có cảm hứng với nghề nghiệp. Trong lúc đó, sinh viên chọn tờ báo yêu cầu thấp hơn (như báo địa phương chẳng hạn) hoặc tờ báo mà khu vực đó ít hoặc chưa có phóng viên, tin bài sẽ được đăng nhiều hơn khiến mỗi người đều có động lực.

Nếu thành công ở lần thực tập đầu tiên, năm sau, sinh viên có thể thử sức mình ở địa bàn khác, tờ báo có yêu cầu cao hơn.

4.3. Cẩn thận khi viết công văn hoặc quyết định hay giấy giới thiệu.

Rất nhiều trường đã không chú ý đến vấn đề này. Từ những sơ suất nhỏ có thể dẫn đến hậu quả là các cơ quan báo chí mất cảm tình với sinh viên. Có mấy lỗi thường xẩy ra:

-         Giấy giới thiệu không đóng dấu.

-         Ghi sai tên cơ quan hoặc chức vụ người quản lý. (Ví dụ ông Nguyễn Thế Thịnh, Trưởng văn phòng đại diện Báo Thanh Niên tại miền Trung chứ không phải trưởng đại diện hoặc trưởng Văn phòng Đà Nẵng…)

-         Quyết định cử sinh viên thực tập nên có câu: Được sự chấp thuận của Báo (Đài) nay quyết định cử sinh viên Nguyễn Kim B về thực tập… Trong các quyết định từ trước đến nay thường nhà trường đơn phương quyết định, điều đó không đúng vì trường không thể quyết định cử sinh viên về một cơ quan không thuộc sự quản lý của mình.

4.4. Không nên giao chỉ tiêu (định mức) tin, bài được đăng trong thời gian thực tập.

Thực tế, như đã nói ở trên, sinh viên thực tập khó lòng cạnh tranh với phóng viên lại lạ về địa bàn, chưa kết nối được nguồn tin, do vậy để được đăng tin bài là rất khó (hiện có báo mạng thì đỡ hơn). Nên giao định mức tin bài nhưng chỉ cần cơ quan báo chí nhận xét vào bài viết (có thể cho điểm vào bài viết) là được.

4.5. Nên để cơ quan nhận thực tập cho điểm sinh viên.

Như thế người hướng dẫn sinh viên và cả người quản lý có trách nhiệm hơn là nhận xét chung chung.

Cho điểm một sinh viên thực tập, ngoài chất lượng tin, bài còn bao gồm cả tính kỷ luật, tinh thần làm việc, sự học hỏi, khả năng tiến bộ… thì giảng viên khó sâu sát như cơ quan thực tập.

4.6. Xây dựng, duy trì mối liên kết với cơ quan báo chí.

Để sinh viên có nơi thực tập ổn định, Khoa và Nhà trường nên xây dựng và duy trì mối quan hệ với các cơ quan, không chỉ tình cảm mà phải có tính chuyên nghiệp.

-         Tổ chức kết nghĩa với các cơ quan báo chí để có những buổi giao lưu.

-         Mời những người quản lý và các nhà báo giỏi các cơ quan báo chí nói chuyện với sinh viên về các chuyên đề cụ thể. Các chuyên đề đó không cần cao siêu, ví dụ, làm một phóng viên báo (đài) tỉnh thì phải thế nào, quy trình vận hành của một cơ quan báo chí cụ thể chẳng hạn.

-         Cho sinh viên viết bản thu hoạch (không phải hình thức như báo cáo thực tập hiện nay), trong đó, sinh viên có quyền bày tỏ, nhận xét về cơ quan mình thực tập (điều hay và điều thấy chưa được, bao gồm cả chuyên môn và quy trình làm việc hoặc thái độ…)

-         Sau mỗi đợt sinh viên thực tập, giảng viên phụ trách nên có buổi làm việc với từng cơ quan để rút kinh nghiệm về tất cả những vấn đề liên quan.

- Gửi thư cám ơn đến các cơ quan báo chí. Tốt nhất là đến từng người hướng dẫn sinh viên ./.

BÀI BÁO ĐÁNG NHỚ và ĐÁNG SỢ

Năm 1997, khi chuyển từ báo Quảng Bình sang báo Thanh Niên, ra làm việc tại Tòa soạn Hà Nội, mình được anh Nguyễn Quốc Phong, Phó tổng biên tập giao viết bài về chuyện nhà của gia đình ông Trịnh Văn Bô.

Trịnh Văn Bô là một thương nhân Việt Nam giàu có bậc nhất Hà Thành giữa thế kỷ 20. Ông là một nhà tư sản theo chủ nghĩa dân tộc, từng ủng hộ cho Chính phủ Cách mạng Lâm thời Việt Nam 5.147 lượng vàng, tương đương số tiền gần gấp đôi ngân khố chính phủ bấy giờ.

Nhà riêng của ông tại số 48 phố Hàng Ngang quận Hoàn Kiếm Hà Nội, trước Cách mạng tháng Tám là nơi Hồ Chí Minh ở dịp cuối tháng 8 đầu tháng 9 năm 1945, và là nơi ra đời bản Tuyên ngôn Độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Mọi hoạt động của Chính phủ lúc bấy giờ phần lớn dựa vào tài chính của gia đình ông. PPng cũng là người đưa vàng cho Bác Hồ mua lại kho vũ khí của Nhật. Sau này, nhiều ngôi nhà của ông ở quận Hoàn Kiếm đưa cho nhà nước sử dụng. 

*

Tháng 10/1987, cố vấn Trường Chinh mời ông Trịnh Văn Bô và vợ ông, bà Hoàng Thị Minh Hồ lên gặp.

Hai ông bà ngỏ ý cho phép gia đình được trở về sống tại 34 Hoàng Diệu vì gia đình ông bà hiện đông các con, cháu, chắt. Cả bốn thế hệ cùng ở trong một ngôi nhà ở phố Nguyễn Gia Thiều. Nhà 34 Hoàng Diệu, ông bà Trịnh Văn Bô cho tướng Hoàng Văn Thái mượn từ những ngày tiếp quản Thủ đô năm 1954 với thời hạn 2 năm (1954-1956), đến ngày Tổng tuyển cử đất nước thì trả.

Năm 1986, tướng Hoàng Văn Thái mất, Bộ Quốc phòng xây nhà cho các tướng lĩnh cao cấp tại Liễu Giai rất rộng rãi, khang trang. Gia đình tướng Hoàng Văn Thái được chuyển về Liễu Giai.

Ngày 1/6/1989, Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Đỗ Mười phê chuẩn việc trả lại nhà 34 Hoàng Diệu cho ông bà Trịnh Văn Bô. Ngày 10/7/1990, Chủ tịch Quốc hội Lê Quang Đạo cũng có ý kiến nhất trí việc trả nhà cho bà Bô.

Nhưng mãi đến năm 1993, gia đình bà Bô vẫn chưa nhận được nhà.

Cuối năm 1993, Thủ tướng Võ Văn Kiệt giao cho Phó Thủ tướng Phan Văn Khải ký quyết định trả nhà 34 Hoàng Diệu cho bà Hồ (lúc đó ông Bô đã mất).

Việc trả nhà lại cho gia đình ông Trịnh Văn Bô được Báo Nhân Dân đăng rất trang trọng trên trang nhất.

Thế nhưng xà quần xà quần mãi người ta vẫn không trả nhà cho gia đình ông bà với vô số lý do vô lối.

*

Một tuần sau khi Thanh Niên đăng bài viết của mình, anh Nguyễn Công Thắng, Trưởng ban Bạn đọc Báo Thanh Niên điện thoại (bàn) cho mình nói rằng, trong thời gian làm bạn đọc khá lâu của anh, chưa có bài báo nào được bạn đọc quan tâm, ủng hộ như bài viết của Nguyễn Thế Thịnh. Tòa soạn đã nhận được 19,2 kg thư!

*

Lúc đó mình thấy lạ, không sao lý giải nỗi, một gia đình cống hiến cho cách mạng như thế mà đến một cái nhà cũng không trả lại cho người ta.

Lạ hơn nữa là sau bài viết đó, sếp mình, anh Quốc Phong nhận được điện thoại yêu cầu không được nói về vấn đề đó nữa.

Mãi sau đó nhiều năm, năm 2003, gia đình bà Bô mới lấy lại được nhà với tình tiết ly kỳ như… phim.

*

Nhân ngày Báo chí, đọc lại bài báo đó, mới nghĩ và phục các sếp mình, trực tiếp là anh Quốc Phong.

Sau nữa mình cũng…. phục mình. Thời còn trẻ, máu me nghề nghiệp. Dù nhận được nhiều cuộc điện thoại của những người xưng danh này nọ nói rất rõ ràng: “Mày im cái mồm lại, tao cho chén rượu là xong!” nhưng có vẻ mình chẳng sợ.

Giờ mà thế, có lẽ mình phải tính. Già rồi thường lấy an toàn làm trọng nên mình không thích người già là vì thế. Hehe.

KHEN MỘT BÀI CHO NÓ CHẾT!

Hồi trước, "phong trào N.V.L" do Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh khởi xướng lên cao, anh em làm báo ghét ai thường có câu cửa miệng, đánh một bài cho nó chết.

Lúc đó, mình đã nghĩ khác, không phải đánh mà khen, khen một bài cho nó chết.

Quả thật. Đơn vị nào được khen thì hết đoàn này đến đoàn khác đến tham quan, giao lưu học hỏi... vừa mất thời gian vừa tốn tiền. Chỉ tiếp khách cũng đủ sạt nghiệp. Nhưng chưa xong, sau đó thì thanh tra kiểm tra, thuế má nhảy vô... Không chết mới lạ.
Cá nhân ai được báo khen sau đó bị để ý, "a, mày ngon hả Bưởi", sự nghiệp coi như xong.
*
Hôm qua báo chí tường thuật chuyện cử tri hỏi ông Nguyễn Xuân Anh đại để, có thông tin lãnh đạo TP bị đại gia nào chi phối đúng không? Ông Xuân Anh nói đại ý là không đúng và lý giải ông còn trẻ, sự nghiệp chính trị còn dài không dại gì làm chuyện đó...

Chuyện cũng bình thường thôi, nhưng sau đó nhiều anh, trong đó có cả tác giả bài báo, dẫn link sang fb kèm theo lời mào đầu, ví dụ fb "Tôi yêu Đà Nẵng" viết dẫn: "Hỏi thẳng thắn bà trả lời cũng thẳng thắn..." Thế là có cớ bà con bay vô chém từa lưa...Nội dung bài báo chỉ có tác dụng như thể cái thớt.

Mình định còm để nói về cái lời dẫn "hỏi thẳng trả lời thẳng" đó thế này: " Hỏi đứa học sinh vừa thi xong mần bài hết không, nó trả lời mần hết cả nhưng... nỏ đúng". Định thôi chưa còm.

Nhưng mà Thinh Babel tôi cũng ngứa mồm còm đâu đó, đại ý: "Tự nhiên nhớ mình vào quán, hỏi thứ này thứ khác có tươi không và chưa bao giờ nghe chủ quán nói không tươi".

*
Thấy "triết lý" KHEN CHO NÓ CHẾT của mình đến nay vẫn còn nguyên giá trị huống chi tụi nó nâng cao thêm một bậc, đã khen lại còn khen đểu :P :P :P

HĐND TP ĐÀ NẴNG "TÍNH TOÁN" VỚI NHÀ BÁO và FACEBOOKER

HĐND TP Đà Nẵng vừa ra thông báo "nói lại cho rõ" những thông tin liên quan đến kỳ họp, chủ yếu là việc miễn nhiệm chức danh Phó chủ tịch của ông Đặng Việt Dũng.

Thông báo cho rằng một số tờ báo và trang mạng điện tử cá nhân đã xúc phạm này nọ...và đề nghị phải xử lý họ.

Đọc thông báo này xong, với tư cách một công dân, tôi nghĩ thế này:

1. Những nhà báo bà fbker cho việc bỏ phiếu đó là "họp kín", là "bất thường" là rất ngây ngô, không hề hiểu gì về luật.
Đơn giản nhất, mình đi bỏ phiếu cũng vào một ngăn riêng để bảo mật, đại biểu hội đồng bỏ phiếu hình thức nào đi nữa thì đều phải tôn trọng quyền cá nhân của họ. Anh không thể đòi chứng kiến để biết hoặc quay phim, chụp ảnh để biết người đồng ý và không đồng ý. Đừng đòi cho mình cái quyền mà mình không có.

Việc phản ánh trên báo hay fb theo kiểu quy kết thế rõ ràng là sai.

2. Khi sự việc xẩy ra, HĐND ra thông báo như đã dẫn, thấy xử lý khủng hoảng truyền thông thấp cơ.

Trong kỳ họp đã có chuyện tính số người làm báo trên km vuông đã cho thấy sự lo lắng (hoặc lo sợ), nay với thông báo này, càng thấy có một sự hớt hãi không hề nhẹ.
Đó là nhận định của cá nhân tôi. Vì người làm đúng, người mạnh thì không bao giờ thanh minh kiểu đó.

Nếu thấy báo nào viết sai, HĐND gửi công văn đích danh cho báo đó yêu cầu đính chính và xử lý phóng viên.

Nếu fbker nào đó viết sai thì gửi công văn yêu cầu cơ quan chức năng xử lý cá nhân đó. Theo mức độ từ phạt tiền đến chịu trách nhiệm trước pháp luật.

3. Thông báo trên cho thấy các fbker được thừa nhận có sự ảnh hưởng lớn và xếp ngang hàng với báo chí. Từ đó tạo ra tiền lệ rồi cứ thế chạy theo để thanh minh, tôi bảo đảm là tuột chạc, không bao giờ làm nỗi. Và khi các fbker thấy mình "quan trọng" thì họ càng "bùm chiu".

Nhưng từ đây có một tín hiệu: Một ngày nào đó có thể các fbker cũng được mời họp như các nhà báo, lúc đó thực sự thừa nhận báo chí công dân.
*
Đà Nẵng đang xẩy ra rất nhiều việc ồn ào, nay Hội đồng thêm việc này cho thấy sự lúng túng. Có cảm giác như thể người loay hoay mãi mà chưa thể ra khỏi khu rừng.

"Gần nhà báo thì nguy cơ, xa nhà báo thì nguy hiểm", câu này chắc Chủ tịch HĐND, cựu nhà báo Xuân Anh đã biết.
Từ cách tính đầu người làm báo đến thông báo này làm nhà báo xa ra.
Nguy hiểm!

MỖI MÉT VUÔNG CÓ BA THẰNG... LÀM BÁO

Giám đốc Sở TT-TT Đà Nẵng tính toán:

Đà Nẵng hiện có hơn 109 cơ quan báo chí với hơn 800 người làm báo, trong đó 400 nhà báo được cấp thẻ.

“Không kể Hoàng Sa thì Đà Nẵng có 0,85 người làm báo/1km2, còn kể cả Hoàng Sa thì có 0,65 người làm báo/ 1km2”.

Mình không biết tính thế để làm gì?

Lâu nay nghe dân gian nói: "Một mét vuông có 3 thằng kẻ cắp", giờ nghe thêm: "Một km vuông có hai phần ba thằng làm báo".

Hehe, Đà Nẵng khi nào cũng độc.
*
Nói qua thì cũng nói lại.

Cách tinh mét vuông là cách tính cơ học và không khoa học, nếu tính thế thì Q. Hai Bà Trưng, Q. Đống Đa (Hà Nội), Q.1 (TP Hồ Chí Minh) mật độ nhà báo có thể ngang với... kẻ cắp.

Trong số 800 người làm báo nói trên, các cơ quan báo chí thuộc TP ĐN chiếm chừng một nửa. Các cơ quan báo chí trung ương và địa phương khác chiếm một nửa nhưng họ tác chiến cho cả miền Trung- Tây Nguyên nên cách tính trên càng sai.

Cái sai nhất về mặt quản lý là không chỉ có chừng đó người làm báo, vì tính thêm "báo chí công dân" thì số người làm báo đã ngang... kẻ cắp rồi.

Bí thư Nguyễn Xuân Anh nhận định: "Bây giờ Đà Nẵng được cả nước quan tâm, chúng tôi đang bị đặt dưới không những kính lúp mà kính hiển vi nữa".

Rất chính xác. Kính hiển vi đó là các "nhà báo công dân". Tính coi: Mỗi nhà 4 người có 4 cái Fb, đó là 4 cơ quan báo chí. Họ có mặt khắp nơi. Tự viết bái, link bài, xuất bản... cập nhật từng phút,
Họ cũng là nguồn tin cho báo chí.
Trừ các nguồn tin chính thống, nguồn tin độc hầu hết các báo chạy theo mạng xã hội.
Kính hiển vi coi chừng cũng thua!
(Xin bổ sung thêm: Tỉnh thành nào chả thế!)
*
Nhưng mà, điều quan trọng nhất không phải nằm ở chỗ bao nhiêu người làm báo mà nằm ở chỗ nguồn tin của họ.
Đó là thực tế đang diễn ra.
Đó là nội bộ của các cơ quan. Nếu ở đâu nội bộ mất đoàn kết, thông tin được tuồn ra ngoài với mục đích đánh nhau thì không cần chừng đó mà chí cần 1 nhà báo biết cũng đủ rồi.
Lúc đó bài họ viết lên sẽ nhanh chóng được shae, nhanh một cách chóng mặt.

Quản lý báo chí thời kỹ thuật số không nên tính cơ học là thế.

THẢM HỌA TỪ LÀNG BÁO

Đề án quy hoạch báo chí của Bộ TT-TT nghe dứ từ mấy năm nay rồi nhưng không hiểu vì sao vẫn chưa ban hành.

Tôi thì nhất trí quy hoạch lại, nhưng quy hoạch kiểu mỗi tỉnh thành, mỗi ngành một tờ báo thì vô lý.

Ví dụ thế này thôi thì thấy: TP HCM chỉ 1 tờ báo, vậy thì Tuổi Trẻ, Pháp Luật, Người Lao Động... nhập về tờ SGGP... vô lý không?
Tờ báo lớn không phải vì cơ quan chủ quản lớn mà lớn.

Trong lúc một tờ báo lớn như TT có thể bị nhập thì những tờ như báo điện tử Giáo dục VN (không phải Giáo dục thời đại của Bộ GD) mà của Hiệp hội các trường ĐH, CĐ được coi như một ngành thì tồn tại. Chưa kể bao nhiêu tờ báo mạng khác.

Trong lúc đó, các cơ quan báo chí có hưởng ngân sách (bao cấp) hoặc chỉ hạch toán một phần lại phát triển rầm rộ.
Vì như truyền hình, ngoài Đài truyền hình VN còn thêm truyền hình Quốc hội, truyền hình Thông tấn, truyền hình VOV, truyền hình Quân đội, truyền hình An ninh, truyền hình Nhân dân (của Báo ND)... Mà truyền hình, người ta ví chi phí của nó thế này: một bên phát sóng, một bên cầm tập tiền tờ 500 nghìn mà đếm cũng phải nhanh mới kịp.

Anh Vũ Đức Đam ơi, anh thuyết phục BCT, BBT cho lùi để xem xét lại thấu đáo hơn vì đây là chuyện vô cùng nhạy cảm. Cả làng báo VN, cả làng báo thế giới, cả cộng đồng mạng, phải nói là tổ kiến lửa sẽ mổ xẻ nó và người ký (là anh) sẽ rất "nổi" luôn.
*
Xét về kinh tế báo chí, doanh thu chủ yếu là từ quảng cáo. Miếng bánh quảng cáo chừng đó thôi nhưng quá nhiều tờ báo ra đời thì miếng bánh đó bị chia năm xẻ bảy, khó đủ cho tất cả cùng sống.

Không sống thì phải làm sao?
Làm tiền!
*
Không chỉ chính quyền, doanh nghiệp, anh em báo chí cũng rất bức xúc về hoạt động của một vài tờ báo. Phải nói là làm tiền một cách trắng trợn và bỉ ổi. Nói thật, nếu sếp quản lý chặt, không bật đèn xanh thì đố đứa nào dám ho he.
Quản lý chặt thì sao có chuyện "sáng đăng- trưa gặp- chiều gỡ"? Tiền!

Báo chí gì mà hợp đồng không có lương, cứ cho cái tư cách pháp nhân, giấy giới thiệu rồi tự sống (đó chưa nói là phải cống nộp lên) thế mà vẫn sống, thậm chí giàu có hơn cả các báo có thu nhập cao thì không làm tiền mới là chuyện lạ,
Các bạn làm báo nhìn lại đi: Đám đó toàn có nhà to, đi xe hơi chứ các bạn ở các tờ báo thu nhập cao cũng chỉ được vài người thôi.

Tôi ra Nghệ An- Hà Tĩnh- Quảng Bình, nhắc đến Báo Thanh Tra ai cũng khiếp vía. Mấy anh chị làm báo Thanh Tra (của chính phủ) đi đâu cũng ỡm ờ giới thiệu là Thanh tra chính phủ. Kinh. (Xin lỗi anh em làm báo Thanh Tra chân chính).
Mấy anh chị làm báo này thì có đất cả ở các huyện thị ở các tỉnh đó. Lạ lùng ghê.
*

Anh em làm báo chắc hẳn đã chứng kiến, ở đâu có sự kiện gì thì các tờ báo đó bu lại, đúng như bầy kền kền. Từ đó nhận tiền người này đánh người kia, nhận tiền doanh nghiệp này đánh doanh nghiệp nọ...
Chính quyền thì hình như hầu như ở đâu, ít nhiều, cũng có chuyện mất đoàn kết (vì lợi ích), nên đằng sau mỗi ông đều có những doanh nghiệp chi tiền để oánh nhau vụ này vụ khác làm náo loạn, càng mất đoàn kết hơn.
Chính những người này làm tình hình chính trị bất ổn chứ không phải (hoặc chỉ) diễn biến của một vài người viết blog bị xử tù.
*

Truyền hình thì bán sóng, gọi bằng mỹ từ "xã hội hóa", game Show nhảm nhí nhan nhãn. Có cảm giác như cả nước đi thi, hết thi hát lại thi hài... từ con nít đến ông già, tạo ra một sự cuồng vọng về nghề nghiệp rất vô lối.

Bộ trưởng Trương Minh Tuấn là "vua xử phạt" các báo, nhưng ông chưa bao giờ phạt được một tờ báo nhảm nhí. Tờ báo đó nó không sai quan điểm chính trị nhưng nó nhảm nhí, làm hỏng văn hóa của một thế hệ, của cả dân tộc.
*
Tôi nói không ngoa: Đây mới là đại họa!

21.6: MỘT TRONG MUÔN VÀN KỶ NIỆM

Năm nào bão lụt, mình cũng được cơ quan giao phụ trách đoàn cứu trợ. Thường thì làm một tháng, nhưng có năm, như 2010 thì đến 45 ngày mới về lại văn phòng.

Bức ảnh này chụp khi lên huyện miền núi Minh Hóa, lúc đó là ngày thứ 26. Đi nhiều gia đình, nhưng khi đến đây, thấy căn nhà lá bị sập, nhà lại có đến hai người bệnh tâm thần.

Trao xong số tiền 10 triệu do bạn đọc Thanh Niên hỗ trợ, anh em trong đoàn không ai nói với ai, tất cả móc ví ra, bỏ vào phong bì, rồi mình đưa cho Dương thay mặt đoàn trao.

Sáng ra, cậu Trí lái xe cho văn phòng lúng túng mãi mới nói: "Chú, cho con xin 10 nghìn", hỏi: "Mần chi 10 nghìn?". Trí bảo: "Con mua bàn chải đánh răng, hôm qua móc hết tiền trong ví tặng nhà anh đó rồi".

Nhin cái thằng cao hơn mét tám, nặng cả tạ, lúng túng khi nói xin 10 nghìn, tự nhiên nghèn nghẹn.

LĂN TĂN CHUYỆN LÀM BÁO Ở ĐÀ NẴNG

NGUYỄN THẾ THỊNH

Chuyện xẩy ra ở Đà Nẵng thời gian qua thấy rất nhiều bài báo trên các tờ báo chính thống (chưa kể lề trái) viết theo kiểu võ đoán, suy diễn. 

*
Có thể lấy vài ví dụ:
Một người cùng quê, từng ở trong nhà của bí thư, đứng tên mua 12 lô đất gần sân bay Nước Mặn là có, nhưng từ đó lập luận, người đó làm gì có tiền để mua rồi suy ra đó là tiền của nhà ông bí thư để cho anh này đứng tên thì không có lý.
Anh ta có thể từng ở trong nhà bố mẹ ông bí thư nhưng bây giờ anh ta cũng có mối quan hệ làm ăn riêng của anh ta, anh ta không có tiền để mua chừng đó nhưng bạn làm ăn cùng anh ta thì có. Tôi nghĩ chuyện đó rất có thể xẩy ra.
Muốn chứng minh đó là tiền nhà ông bí thư thì nhất định phải điều tra cho rõ, có bằng chứng hẳn hoi chứ nguyên tắc điều tra nói chung là không suy diễn.
Nếu suy diễn thì cũng có thể suy diễn theo hướng: Nhà ông bí thư muốn mua đất mà tránh mang tiếng thì thiếu gì người đứng tên mà phải để cho ông dễ lộ này đứng?
Điều đáng nói là sự suy diễn đó cũng được BBT một số báo cho đăng.
*
Chuyện từ bản kê khai tài sản của ông chủ tịch cũng là một ví dụ.
Ông ta có nhà ở có diện tích xây dựng 300 mét vuông, một lô đất 310 mét vuông ở Hòa Quý và một lô ở Điện Bàn, Quảng Nam (không nhớ là bao nhiêu mét)…
Báo chí “tóm” được rồi cứ thế gom lại, viết đó là các lô đất từ 150 đến 1.000 mét vuông ở vị trí đẹp, là đất vàng…
Người ở nơi khác đọc sẽ tin và hiểu khác nhưng người ở Quảng Nam- Đà Nẵng thì biết Hòa Quý là đâu, Điện Nam- Điện Ngọc là đâu và thấy như thế là không thiện ý.
Người làm báo có trách nhiệm thì sẽ điều tra và chỉ ra vị trí các lô đất. Ví dụ đất ở Hòa Quý là đất hương hỏa, được bố mẹ tách thửa chia cho, Hòa Quý thì không thể gọi là đất vàng. Cũng như đất khu Điện Ngọc hiện đang rao bán đầy đường, giá rất rẻ, đó cũng không thể gọi là đất vàng…
Còn lô đất nào là vàng thì chỉ ra cho trúng. Trúng thì người đọc và cả người trong cuộc mới phục.
*
Cần nói lại, hiện tượng có thể là có nhưng từ đó suy diễn mà không có bằng chứng thuyết phục là không tuân thủ nguyên tắc làm báo.
Còn từ hiện tượng đó, người làm báo điều ra, chỉ đúng và trúng mới... đã đời.
*
Tôi thấy làm báo trong bối cảnh Đà Nẵng hiện nay là quá khó. Vì không đủ thông tin, không nhìn được toàn cục, không biết rõ thực hư nên mỗi khi có thông tin tung ra là cứ thế mà đưa. Vì thế, đôi khi, sự vô tình đó đã biến mình thành gươm đao cho người khác. Đó là điều đáng ngại nhất.
*
Tôi hết tuổi làm quản lý nên không còn đau đầu để suy nghĩ và quyết định, thấy mình khỏe chi lạ. Còn viết báo thì tôi đã chuyển qua trường phái lãng mạn rồi :P Chỉ đôi khi ngứa nghề có suy nghĩ lăn tăn tí vậy thôi. Ha.
***
P/S: - Nhân đây nói luôn: Tôi chỉ có quan điểm thể hiện trên fb Thinh Babelvà Blog Nguyễn Thế Thịnh, không thể hiện nơi nào khác. Nếu ai thấy đâu đó thì là mạo danh. Thịnh tôi không ưa là bụp, không chơi trò tiểu nhân đâm lén.
- Các đồng nghiệp và bạn đọc coi stt trên như một sự trao đổi, phàm là ý kiến cá nhân thì có thể có cái đúng cái sai, vì thế phản hồi cũng để trao đổi, đừng suy diễn.

ThíchHiển thị thêm cảm xúc

Bình luậnChia sẻ

BÁO LỚN, BÁO NHỎ

Tôi có ông thầy làm tổng biên tập tờ báo cho đăng biếm họa nhà tiên tri Mohammed và cái đầu của ông từng bị đưa ra treo giải (thầy đứng giữa, trong ảnh). 

Năm trước, ổng sang VN, về chỗ tôi nói chuyện. Lúc đó mới biết ổng đã sang làm Giám đốc Đài truyền hình Quốc gia.

Tôi không rành truyền hình lắm nên băn khoăn, hỏi ổng sao đang yên đang lành bỗng dưng thầy lại sang đài quốc gia? Ổng cười (chắc bụng nghĩ sao mày ngu thế?), rồi giải thích đại ý: Đài truyền hình Quốc gia là đài hoạt động từ tiền thuế của dân nên dân đòi hỏi phải làm hay. Chuyện lễ tân lễ tiếc, hội nghị hội nghiếc, bỏ. Chỉ lấy cái hay làm tiêu chí. Lượng người xem tụt thì lo mà từ chức.

Tôi nghe xong ớ ra.
*
Bèn nghĩ, ở VN, trong lúc một số tờ báo tự hạch toán bị đánh thuế như doanh nghiệp thì cơ quan chức năng lại yêu cầu họ phải tuyên truyền đường lối, chủ trương, chính sách theo chỉ đạo, không được nói chuyện này chuyện kia. Làm sao học có thể thực hiện nhiệm vụ “hai trong một” đó được?
Dù khó nhưng vẫn phải làm, ráng để tồn tại.

Các cơ quan báo chí được cấp kinh phí hoạt động đa phần là “hoạt động bí mật”. Truyền hình, nhiều đài bao cấp vẫn rầm rộ ra đời và… sống khỏe, bất chấp lượng người xem.
*
Khi các tờ báo gọi là lớn khó khăn thì đó là cơ hội cho các tờ báo mạng, các trang mạng, tạm gọi là “báo nhỏ”.
Từ hoạt động thực tiễn, tôi thấy, nhiều cuộc hội nghị, hội thảo, khai trương, khánh thành (có nhiều dự án lớn có tác động đến xã hội) họ không mời các báo lớn vì rất khó đưa cho họ một cái tin, trong lúc, các tờ báo nhỏ lại có thể tin ảnh, thậm chí cả bài dài nhiều ảnh…

Nhiều chuyện báo lớn không đăng (vì nhiều lý do) thì báo nhỏ vô tư. Đăng lên, bị nhắc nhở thì gỡ xuống nhưng cư dân mạng đã nhanh tay sao chép lại và lan truyền chóng mặt. Cứ bài bị gỡ lại hot. Gỡ nhiều tiếng tăm của tờ báo càng nổi.
Từ đó các tờ báo lớn vô hình trung nhường vị trí cho các tờ báo nhỏ.

Vì thế, tờ báo lớn hay nhỏ, theo tôi, phải định nghĩa lại ở mức độ lan truyền của nó. Có tờ báo in ra không ai đọc sao có thể là báo lớn? Gọi đúng ra là tờ báo tiêu tiền lớn.
*
Bộ TT-TT dạo này mạnh tay xử phạt, nhưng hầu hết xử về chuyện ít nhiều liên quan đến chính trị, trong lúc tin tức nhảm nhí phải nói là làm lùn văn hóa của một thế hệ thì nhan nhãn như nấm sau mưa.

N:Phiều trang mạng mang tên các vị chức sắc cao cấp vô tư đăng tải chuyện thâm cung bí sử, thậm chí dựng chuyện vu khống, hạ bệ người khác thì chẳng biết ai mà phạt, cũng không (hoặc không thể) chặn được nó. Mà nó lại được đọc nhiều nhất. Nó trở thành báo lớn.

“Nắm thằng có tóc không nắm thằng trọc đầu” là đây!
*
Trước đây, có trào lưu PV trong hệ thống bao cấp chạy đi làm báo kinh doanh thì nay ngược lại, vì làm báo bao cấp an toàn hơn (về thu nhập).
Cái này ngược với quy luật thị trường.

Chuyện thầy tôi đang làm báo tư nhân về làm đài quốc gia khác xa chuyện các PV quay về báo bao cấp. Ở chỗ, nhà nước của họ tôn trọng quy luật của thị trường: Cạnh tranh.

Không phải như báo lớn của ta, họ chỉ cạnh tranh trong cách viết: Bí thư Huyện ủy trở lên thì Bí thư viết hoa; bí thư Đảng ủy Xã trở xuống thì bí thư viết thường.

Cách quản lý báo chí "có gì đó sai sai".

NGUYỄN THẾ THỊNH 

“Chúng ta không phải dạng vừa": I. QUE DIÊM

Mình có nghề tay trái: đi truyền nghề mình đang làm.

Những tiết học, mình thường có vài trò chơi nho nhỏ, trò thì do mình nghĩ ra, trò thì do mình học được từ thầy hoặc bạn học.

Ví như ở môn Kỹ năng báo chí, trò chơi đầu tiên thế này:

Mình cầm một bao diêm, vừa quẹt lần lượt 3 que vừa hướng dẫn: Bây giờ mỗi em quẹt một que, trong thời gian que diêm cháy, phải giới thiệu với mọi người thông tin về mình. Làm sao để khi que diêm cháy xong, người khác có thông tin tốt nhất để có thể liên lạc với em.

Trò này thầy Lars Moeller dạy.

Có lần hướng dẫn xong, mình thấy cả lớp ai nấy đều ngơ ngơ, có vẻ không hiểu, bèn hỏi, các em có biết chơi trò đó làm gì không. Tiếng trả lời đều ran: Dạ khoooông!

Bèn nói: Trò này có hai ý nghĩa, một là, người chơi phải có kỹ năng sống, trong trường hợp này là quẹt cháy que diêm và làm sao để nó cháy lâu nhất; hai là, rèn luyện cách truyền thông tin.

Trong lĩnh vực báo chí, đó là kỹ năng làm sao với một thời lượng có hạn, mình có thể chuyển tải được những thông tin tốt nhất đến người khác. Thông tin nào cần thiết nhất phải nói trước.

Còn tìm cách để que diêm cháy lâu làm gì? Ngoài việc mình truyền được nhiều thông tin nhất cò có ý nói rằng, mình phải viết chặt chẽ và hấp dẫn nhất đến mức có thể, buộc người biên tập không thể cắt gọt được chỗ nào cả và người đọc (người nghe) dù có dài hơi vẫn thấy hấp dẫn…

Mặt hết ngơ.

Nhiều người quẹt diêm không cháy.

Nhiều người vừa thấy cháy đã thả (sợ nóng).

Nhiều người nói liến thoắng đến mức chẳng ai nghe gì.

Nhiều người nói khá mạch lạc nhưng đến hai phần ba que diêm thì thả.

Đến lượt người truyền nghề quẹt. Que diêm cháy và anh ta bắt đầu giới thiệu về mình. Khi que diêm cháy đến 2/3 thì anh ta dùng tay khác cầm đầu mũ que diêm đã cháy (lúc đó đã hết nóng), phần còn lại của que diêm vẫn cháy và anh ta vẫn tiếp tục nói cho đến khi que diêm rụi lửa.

Không biết quẹt que diêm làm sao cho cháy cũng là việc bình thường, vì xét cho cùng nhiều em đâu đã cầm hộp diêm lần nào mà biết. Nhưng khi người truyền nghề cố tình quyẹt 3 que nhưng các em không chịu quan sát để học theo, đó là cái dở. Cái dở của sự đại khái. Kiểu đọc bài chỉ đọc cái tít.

Đến khi thấy người truyền nghề có cách để que diêm cháy toàn thân cũng không thấy ai tỏ ra ngạc nhiên hoặc gật gù về cách làm độc đáo, đó là cái dở thứ hai. Cái dở của những người tỏ ra “biết tuốt”. Cái dở cố hữu của người làm báo (và sẽ làm báo) ở Việt Nam: không bao giờ khen bài của đồng nghiệp.

Thầy Lars Moeller có lần nói với học viên (là giảng viên sau này): Người Việt Nam rất giỏi chê, cái gì cũng tìm ra chỗ để chê. Trong khóa học này, tôi yêu cầu các anh chị phải “phản hồi tích cực”, tức là chỉ khen, tìm ra cái tốt của bạn mà khen. Khen được mới giỏi!

Nhiều khi ngồi độc ẩm trà, nhớ lời thầy, mình lại gật gù một mình: Thầy thật là giỏi!

QUYỀN RIÊNG TƯ

Mấy hôm rồi, mình hơi phân vân về chuyện hành nghề nên đọc lại quyển Cẩm nàng biên tập viên (Ủy ban các quy tắc hành nghề biên tập viên của Hiệp hội các chủ bút). Quyển sách này được cho là bắt buộc phải có (sách vừa mới dịch sang tiếng Việt, chưa in).
Đoạn “Quyền được bảo đảm sự riêng tư” viết:
-Liệu người được chụp ảnh có đang ở chỗ riêng tư?
-Liệu lúc ấy người đó có đang ở trong phạm vi hoạt động riêng tư hay không?
Nếu hai câu trên đều trả lời là có thì các bức ảnh chụp họ có nguy cơ vi phạm bộ quy tắc một cách nghiêm trọng.
*
Ví dụ cho chuyện này, sách dẫn: Ủy ban giải quyết các vấn đề khiếu nại phân xử rằng, nhà thờ Notre Dame dù là công trình công cộng vĩ đại được đông đảo du khách tới tham quan; ngài Paul không sở hữu nhà thờ nhưng bức ảnh chụp ông đang cầu nguyện là vi phạm quyền riêng tư.

Siêu mẫu Elle chọn biệt thự trên một hòn đảo để gia đình đi nghỉ. Khi tờ Hello đăng bức ảnh cô và gia đình nghỉ ngơi ở đây, cô kiện và Ủy ban giải quyết các vấn đề khiếu nại đã phán quyết cô thắng.
*
Nhà ông Nông Đức Mạnh là chỗ riêng tư, không chỉ của ông mà cả của vợ ông.
Các đoàn đến thăm tết dù là đại diện của tập thể nào thì cũng đến chỗ riêng tư của gia đình ông và vì thế, muốn có PV cùng đi, muốn đưa các bức ảnh lên báo đều phải xin phép gia đình ông.
Nhà cô hoa hậu Kỳ Duyên đến thăm ông Vũ Khiêu, xin chữ, chụp ảnh, muốn đưa lên báo cũng phải xin phép ông.

Nếu đã xin phép, OK. Nếu chưa xin phép thì vi phạm quyền riêng tư.
*******
(Viết mấy dòng này để các em sinh viên báo chí tham khảo (và trao đổi), theo thầy, sau này khi hành nghề gặp trường hợp tương tự nên xin phép. Người chuyên nghiệp nên làm cho chuyên nghiệp. Khi nào quyển sách trên xuất bản thầy chỉ chỗ cho mà…mua. Bây giờ chưa ai kiện nhưng có lúc sẽ có người kiện)

Ảnh bìa báo Xuân

 Đang mùa làm báo Xuân.

Hầu như năm nào, báo nào trang bìa cũng có ảnh hoa hậu, người mẫu, ca sĩ, người đẹp, cành mai, cành đào...Trong đó, nhiều nhất vẫn là ảnh gái đẹp. Cầm tờ báo không chỉ thấy nhàm chán mà nó còn rất thiếu sinh khí...

 Hãy đưa những bức ảnh nói về những con người bình dị nhưng quả cảm, những con người đang vật vả mưu sinh nhưng đầy niềm tin ở tương lai, những con người muốn làm gì đó để đóng góp công sức bé nhỏ của mình cho cuộc sống…Bởi chính họ là cuộc sống!

Lúc đó, nhìn vào trang bìa báo Xuân người đọc sẽ có nhiều cảm xúc như đang chứng kiến một câu chuyện đẹp về cuộc đời, thấy cuộc đời còn nhiều điều mà ta  phải sống và khám phá…Thấy cả mùa Xuân…

 “Ngày xưa Ngọc đẹp nhất làng đó. Là con út nên được cha mẹ thương lắm, đi đâu cũng nhắc nó suốt”, chị Thiết - chị gái của chị Ngọc, người phụ nữ duy nhất trong vụ sập hầm thủy điện - từ quê vào chăm em, kể với mọi người.

Chị Ngọc quả nhiên rất đẹp, suy nghĩ của chị dung dị nhưng cũng đẹp vô cùng:  ‘Cứ sống tốt sẽ không ai bỏ mình đâu’.

Những người tham gia cứu chị Ngọc cũng là những người sống tốt, rất tốt, vô cùng tốt, báo Xuân đừng bỏ họ.

NIỀM VUI 12 CÔNG NHÂN ĐƯỢC SINH RA LẦN THỨ HAI

(Tản mạn về nghề)
Cuộc cứu nạn 12 công nhân trong vụ sập hầm thủy điện không chỉ thần kỳ khi 12 người như được sinh ra lần thứ hai, cùng năm, cùng tháng, cùng ngày mà còn thần kỳ hơn khi chính nó đã làm hàng chục triệu người VN cùng chung nhịp đập trái tim, chung nỗi buồn, sự lo âu và cùng vỡ òa niềm cảm xúc.

Nhân vật chính vẫn là 12 công nhân nhưng không hiểu sao, mình lại cứ ngắm đi ngắm lại bức ảnh của Mai Vinh chụp cảnh thiếu tá Nguyễn Văn Cường (Bộ tư lệnh Công binh) được đồng đội công kênh, và mỗi lần nhìn lại cứ thấy rưng rưng không cầm được nước mắt dù đó là niềm vui khôn tả (ảnh đăng cùng).

Mình không chắc mình có thể làm được gì hơn nếu được cử tường thuật sự kiện này, nhưng người ngồi ngoài bàn cờ thường tỉnh hơn người trong cuộc nên thấy thích đọc những bài có nhiều chi tiết, thích góc tiếp cận khác biệt, thích biết 3 ngày họ đã sống ra sao, suy nghĩ gì trong đường hầm tối om đó dù cũng rất muốn biết cuộc cứu nạn diễn ra như thế nào.

MÌnh rất phục PV khi tường thuật có những chi tiết thế này:
- Ngọc ơi, đừng ngủ, sắp tới nơi rồi. Ðừng ngủ, đừng ngủ. (một chiến sĩ công binh)
- Anh khóc to lên, nhưng mở mắt to ra. Ánh sáng kìa, thấy chưa, sống rồi! (chiến sĩ Hoàng Văn Thảo).
-Chị Ngọc đâu, chị Ngọc đâu? (một chiến sĩ công binh).
Chỉ một câu nói nhưng chúng ta cũng có thể hình dung được toàn bộ khung cảnh, tình cảm của con người vào thời điểm đó.

Sư phụ Tom Plate từng dẫn lời một đồng nghiệp khuyên người làm báo đại ý “Khi lấy tư liệu phải có được cả tên con chó”. Một cách nói để biết ông coi trọng chi tiết như thế nào.
Chi tiết như cầu thủ có cú chọc khe thiên tài.
Chi tiết làm nên sự khác biệt của bài báo.
Chi tiết phân biệt được nhà báo này với nhà báo khác.
Có những chi tiết lay động lòng người, khiến hàng triệu trái tim dâng tràn cảm xúc thánh thiên và ở một mức độ nào đó, nó hơn cả nghìn ông tuyên giáo.

Chạy đua với...ánh sáng!

Ngày trước, làng báo có rất nhiều "cây bút", nhắc đến, mọi người đều nể trọng, mở tờ báo ra, nhất định đọc bài của họ viết trước, thậm chí lướt qua, không thấy tên của họ thì không mua.
Bây giờ thì ít dần và có cảm giác như đã mất hẳn các cây bút. Người làm báo bây giờ được biết đến là do tần suất xuất hiện nhiều, đồng nghĩa với việc họ có nguồn tin tốt. Nhiều người quan niệm làm báo thời này chỉ ném thông tin ra là được, có tòa soạn lại quan niệm đội ngũ phóng viên như một đội bóng, đội bóng đá tốt là tốt ở tập thể, không cần ngôi sao. Có chuyện đó là vì thời đại sống nhanh, thông tin nhanh, nhanh là thắng.
Điều đó không sai nhưng chưa đúng.
Xét về khía cạnh thông tin thì bây giờ thông tin trên mạng nhanh với tốc độ...ánh sáng. Mỗi ngày, mở internet ra vài lần, lướt một cái là có hết. Vì thế, tờ báo in mà chạy đua thông tin với mạng chẳng khác nào người chạy đua với...ánh sáng là vậy.
Nhưng không vì thế mà báo in mất đi, bởi vì, báo in có lợi thế về thời gian suy ngẫm và sắp đặt vấn đề. Mỗi sáng, người ta mua báo, lướt qua như lướt web, xong nhét vào túi sau, đi làm, vào mạng đã đời, tối về mở báo in ra đọc lại.
Hãy thử đặt mình vào vị trí người mua báo, mở tờ báo ra, ta mong có gì trong đó?
Như đã nói, không có một tin tức nào lọt qua được báo mạng và mạng xã hội, do đó, người ta đọc báo in là đọc hai chỗ: góc nhìn của tác giả (cũng là của tờ báo), và văn phong thể hiện. Đó cũng là hai điểm chính để tạo nên cây bút.
Bi kịch nằm ở chỗ: các tòa soạn không thương tiếc khi chém đứt từng khúc, từng đọan liên quan đến các loại văn phong. Ấy là chưa nói góc nhìn: nhìn cũng phải tròn trịa. Thời không cá tính.
Quan niệm đó có vẻ như là sai lầm của người làm báo in. Khi anh không thể nhanh hơn ánh sáng thì anh không thể nghĩ đến việc chạy đua với nó.
Nhật báo phố Wall là tờ báo lâu đời ở Mỹ, họ viết bài rất dấm dẳng, như tường thuật những gì đang xẩy ra. Đây là câu chuyện họ viết về đề tài môi trường: Buổi sáng, vợ con các ngư dân tiễn chồng ra bãi biển, những người đàn ông lên thuyền đánh cá, bao nhiêu người đi chung một thuyền, họ phải vật lộn với cái nắng như thế nào, bủa lưới ra sao...cho đến khi về. Những người đàn bà, những đứa nhỏ lại ra bờ biển đón chồng, đón cha với biết bao kỳ vọng. Và khi thuyền cập bến, người trên thuyền vứt lên bãi cát hai con cá, mỗi con bằng hai ngón tay và nói: Đây là bữa tối của hai gia đình chúng ta. Trong bài tuyệt nhiên không nhắc đến hai từ môi trường nhưng làm người ta dựng cả tóc khi đọc câu cuối. 
Bọ nghĩ, thời buổi ni lướt thì phải nhanh, nhưng đọc thì phải chậm. Báo in sinh ra để đọc chứ không phải để lướt.
Bọ lại nghĩ, coi bóng đá đôi khi không chỉ là coi chuyện đội nào thắng mà coi họ, nhất là các ngôi sao, đá như thế nào. Đội có nhiều ngôi sao là đội có nhiều fan hâm mộ. Ca nhạc, điện ảnh cũng thế, phải có ngôi sao. Và vì thế, tờ báo phải có cây bút.

Viết như kể chuyện

Trong vô số lý luận về viết lách khiến người ta càng học càng thấy “toá loà loạ”, có hai lời khuyên mà tôi lúc nào cũng nhớ: “Hãy viết như trả lời câu hỏi của bạn mình qua điện thoại: Hôm nay có gì mới không?” và “Hãy viết như đang kể chuyện cho... bà mình ở quê nghe”.

Câu thứ nhất, trả lời qua điện thoại tức là phải biết nói ngắn, nhưng trong thời gian ngắn đó phải chuyển tải những thông tin cốt lõi nhất, dễ hiểu nhất và hấp dẫn nhất cho người hỏi mình (sau này là bạn đọc), và tất nhiên, thông tin đó phải mới.

Câu thứ hai, phải viết một cách giản dị, dễ hiểu, (đến bà mình ở quê cũng có thể hiểu được).

Hai lời khuyên có vẻ như vô cùng đơn giản, ai cũng biết, nhưng để làm được thì hoàn toàn không dễ chút nào.

Tôi có tham gia giảng dạy hai chuyên đề Kỹ năng báo chí và Kỹ năng phỏng vấn cho các lớp báo chí ở Đại học Khoa học Huế từ nhiều năm nay, đôi lúc còn tham gia nói chuyện cho các lớp tập huấn về báo chí, hầu hết, các sinh viên và học viên đều có chung một câu hỏi: “Em (tôi) đã có đủ tư lệu, nhưng mỗi khi ngồi vào bàn thì không biết nên bắt đầu từ đâu”. Tôi hỏi lại: “Câu chuyện đó là gì vậy?” Và họ kể ra. Tôi lại bảo: “Hãy viết lại y như anh/chị vừa kể với tôi, viết đi!” Và nhiều người đã thành công bắt đầu từ lời khuyên giản dị đó.

Tôi đọc nhiều sách viết về thể loại phóng sự, một thể loại mà bất cứ người làm báo nào cũng mơ ước mình có cơ may thành công. Tôi cũng được nghe nhiều sinh viên và đồng nghiệp trẻ phàn nàn về sự rắc rối trong lý luận về phóng sự, rồi sau khi đã học, đã đọc chán chê, họ lại hỏi tôi một câu như thể bắt đầu: Phải viết phóng sự như thế nào? (họ hỏi thế là vì tôi cũng có in vài tập phóng sự). Tôi bèn nghĩ đến chuyện “kể cho bà tôi ở quê nghe chuyện viết phóng sự như thế nào”. Không ngờ ý kiến tôi được nhà văn, nhà báo Vĩnh Quyền ủng hộ khi anh đặt vấn đề làm tập sách nói về cách viết phóng sự do anh chủ biên. Và tôi kể.

Nhưng trước khi kể, phải nói vài điều để người đọc thông cảm: Một, đây là những kinh nghiệm cá nhân nên hơi bị... “tôi”; Hai, vì “tôi” nên có thể không “ta”. Ba, sau khi đọc xong thì “quên” đi để làm nghề, đừng phụ thuộc vào nó.

Chuyện tôi kể thế này:

Hồi mới chân ướt chân ráo bước vào nghề làm báo, một hôm, ông trưởng phòng phóng viên (nguyên là một bác cán bộ quân đội chuyển ngành), kêu tôi vào răn dạy: “Báo có hai thể loại chính là tin và bài. Cái gì dài gọi là bài, cái gì ngắn gọi là tin, cứ thế mà viết”. Tôi hồi đó trẻ người non dạ nên rất manh động, vì không phục nên giơ tay xin có ý kiến, và nói: “Xin được bổ sung để hoàn thiện lý luận báo chí của đồng chí trưởng phòng: Tin dài gọi là bài, bài ngắn gọi là tin, xin hết!”. Nói xong đi ra cửa.

Câu nói đó không ngờ đã mang đến cho tôi nhiều hệ luỵ sau này.

Lại kể, hồi ấy anh Chung Anh (bây giờ là Thư ký Toà soạn báo Đà Nẵng) nộp bài, bao giờ cũng bị ông trưởng phòng phán: “Vấn đề này cậu nên cắt ngang ra chứ đừng bổ dọc”. Anh Chung Anh về “cắt ngang” mang lên nộp, ông lại phán: “Không được, vấn đề này anh phải bổ dọc chứ đừng cắt ngang”. Chung Anh búi. Nhưng rất nhanh, anh rút kinh nghiệm liền. Mỗi lần nộp bài, được góp ý, anh mang bài về nhưng không sửa, hôm sau lại mang lên nộp, lại góp ý, anh lại mang về nhưng vẫn không sửa, hôm sau nữa mang lên nộp tiếp, và ông trưởng phòng cười khà khà: “Thấy chưa, sửa nhiều lần bài viết khác liền!”. Và ông ký cho đăng.

Vì sao tôi phải “dài dòng văn tự” chuyện này? Là vì, viết gì cũng thế, đặc biệt là phóng sự, bạn hãy nhìn vào “gu” của người biên tập và thư ký toà soạn (như người chủ bút). Vì thế, bạn hãy quan sát mà xem, cũng là phóng sự nhưng mỗi tờ báo có chất khác nhau. Nhưng không vì thế mà bạn đánh mất bản sắc của mình. Hãy bằng nhiều cách (trong đó có cả cách của anh Chung Anh) để bảo vệ chính mình, cụ thể là bài viết của mình.

Tuy nhiên, bảo vệ chứ đừng bảo thủ. Xin nhắc lại, mỗi tờ báo có “gu” phóng sự của mình, và người viết phải biết tôn trọng cái “gu” đó, anh chỉ có quyền làm hay hơn mà thôi!

*

Hồi mới vào làm báo (đang thời bao cấp), tôi viết bài nào có ghi “Phóng sự của NGUYỄN THẾ THỊNH” đều bị bỏ đi 3 chữ “Phóng sự của”, chỉ để lại cái tên. Nhiều lần nên lấy làm lạ, bèn hỏi người biên tập, họ trả lời theo kiểu “ấm ớ vịt giời”, nhưng tôi hiểu ra, đại để, phóng sự là một cái gì đó cao siêu lắm, sợ để thể loại phóng sự lại có người bắt bẻ kiểu “thế này mà là phóng sự à?”, nhưng vì sao nó không là phóng sự thì họ không nói với tôi.

Mãi đến khi làm thư ký toà soạn, tôi phát động anh em phóng viên mỗi số phải có một phóng sự, và tôi thêm vào cụm từ “Phóng sự của...”, tất nhiên là theo quan điểm của tôi.

Thế rồi cho đến khi làm cho báo Lao Động, bấy giờ vào thời kỳ phóng sự trên báo Lao Động là số 1. Được đăng phóng sự trên tờ báo này thì sướng không có gì bằng. Vì nó được trình bày trang trọng, biên tập kỹ càng và, tất nhiên, chỉ có một tiêu chí là...hay!

Tôi vẫn nhớ như in, buổi sáng khi Lao Động đăng phóng sự “Đi chợ bò” của tôi, vì ở Đồng Hới nên chưa được đọc (báo chậm), đã có hàng trăm cuộc điện thoại gọi đến chúc mừng và..khen nức nở. Đầu tiên là Dương Minh Long, khen qua điện toại chưa đủ, Long còn viết cho tôi một lá thư dài để..khen tiếp. Rồi Huỳnh Dũng Nhân, bấy giờ là cây phóng sự “khét tiếng”, cũng khen luôn. Trần Quang Đạo lại bảo: “Mày làm tao tự hào về..mày quá!”.. .(Nổ xí cho vui).

Nhưng đầu tiên là anh Vĩnh Quyền, người biên tập phóng sự này (bấy giờ còn viết tay, ảnh thì làm ra rồi gửi kèm), biên tập xong, anh gọi điện thoại (bàn) cho tôi: “Thịnh à? Như thế này mới gọi là phóng sự chứ!”. Tôi nghe mà sướng rơn người.

Vì sao mọi người khen “Đi chợ bò”?, tôi ngẫm lại và tự hỏi và rút ra mấy điểm thế này:

Chợ bò ở Ba Đồn thì ai mà chả thấy, nhiều nhà báo đạp chân đến toè loe ra rồi, nhưng sao họ không chọn đề tài này làm phóng sự, còn tôi thì lại chọn? Trước hết vì tôi thấy lạ. Chữ lạ này rất quan trọng, không tin, sau này bạn hãy áp dụng mà xem, cứ thấy cái gì lạ (bất thường, khác với quy luật tự nhiên và mình thấy.. . lạ) thì bạn hãy nắm lấy mà viết phóng sự. Tức là, tôi đang nói đến chuyện chọn đề tài. Vậy thì chợ bò Ba Đồn lạ ở chỗ nào?

Trả lời: Đó là cái chợ sầm uất nhất khu vực Bắc miền Trung, có riêng một khu đến bán bò. Phong trào nuôi bò bấy giờ đang ào ạt, nhưng bò nuôi ra không có chỗ tiêu thụ. Có chỗ bán là tốt rồi, nhưng trăm người bán chỉ vài người mua. Việc mua bán của họ cũng rất lạ (phong tục đập tay ra giá và trả giá), lạ ở chỗ có người đập đến bầm tím cả tay mà vẫn không bán được. Không bán được thì dắt về, phiên chợ sau lại mang ra, lại đập tay và đôi khi vẫn không bán được. Người bán được thì vào hàng thịt chó trứ danh có tên Cu Loe mà nhậu, đôi khi mất cả nửa con bò. Nhưng chừng ấy thì vẫn chưa đủ cho một phóng sự. Tôi phải đi “nhặt thêm vài đồng tiền vàng” (những chi tiết hay theo cách nói của dân phóng sự) nữa để lận lưng. “Đồng tiền vàng” đó là gì? Đó là Quảng Bình vừa đầu tư hàng chục tỷ đồng để xây xong Xí nghiệp Chế biến Súc sản nhằm xuất thịt đông lạnh sang các nước Đông Âu và đang không hoạt động được vì không có nguyên liệu (?), trong lúc Hội Nông dân tỉnh lại đang báo cáo thành tích bình quân đầu người có đến 2 con bò. Bò đưa ra chợ bán không được, Xí nghiệp Chế biến Súc sản thì không có nguyên liệu để làm. Vô lý chưa? Và có lạ không cơ chứ?

Rồi tôi lục lọi và nhặt thêm được một “đồng tiền vàng” nữa: Thời bao cấp khốn khó, gia đình một anh bạn người lanh trí mua men Ba Đồn mang vào Huế để nấu rượu, nhưng anh nấu mãi cũng không ra được loại rượu Ba Đồn nổi tiếng của quê anh, hoá ra, để có rượu Ba Đồn không chỉ cần men mà còn cần nước Ba Đồn và nhiệt độ, độ ẩm của vùng quê đó. Aái chà, anh ngộ ra, làm cái gì cũng phải hiểu đến ngóc ngách của vấn đề. Nuôi bò cũng thế, chế biến súc sản cũng thế. Đừng nên làm theo kiểu phong trào, nói nuôi bò thì đồng loạt nuôi bò, nuôi cá thì đồng loạt nuôi cá.. .Không phải cứ có nhà máy đông lạnh thì xuất khẩu được thịt ra nước ngoài...

Có nhiều “đồng tiền vàng” rồi, tôi đặt số ảnh chợ bò ra trước mặt, mở băng ghi âm mặc cả giá để lấy không khí, và viết một mạch như đang kể cho bà tôi ở quê nghe chuyện lạ chợ bò mà tôi vừa chứng kiến. Thỉnh thoảng, tôi lại “đặt một đồng tiền vàng trên đường đi”, tức là ném ra một chi tiết hay sau một đoạn để dẫn dụ người đọc đi cùng mình đến hết bài viết.

Khi đặt đấu chấm cuối cùng, tôi tự khen: “Hay!” (Tiếc chi không khen mình một tiếng).

Nhưng bài phóng sự sẽ không thành công nếu anh không chọn được ảnh đẹp. Nhà nhiếp ảnh tiếng tăm Dương Minh Long đã khen rất nhiều về chùm ảnh của tôi (tôi mê ảnh anh này nên tin lời anh khen lắm!). Nhưng bài phóng sự vẫn chưa thành công nếu anh chưa chọn được giọng điệu cho bài viết. Nếu là một đề tài xã hội có tính khôi hài thì khác, một chuyện bi thương thì khác hơn, một vấn đề nghiêm túc lại khác nữa. Giọng điệu rất quan trọng. Nó tạo nên phong cách của cây bút.

Nhưng dù kể chuyện cho bà nghe cũng phải kể sao cho hấp dẫn, ý nhị chứ không tường thuật trần trụi. Ví dụ mô tả một cô gái mặc áo dài trắng “thinh không”che ô đi dưới mưa, bạn rất “hồi hộp” vì mưa lớn, cô gái đã bị ướt đến quá đầu gối, nếu bạn viết: “Mưa mà ướt lên thắt lưng thì chiếc quần dài trắng biến thành..màu da”, nghe nó thô thiển quá, không tương xứng với chiếc áo dài. Nếu viết: “Mưa mà ướt lên tí nữa, e gay!”. Vừa phải, có sức gợi mà vẫn lịch lãm như thường. Âëy là ngôn ngữ. Người ta bảo chất văn trong phóng sự có lẽ là ở chỗ này.

Ủa quên, tôi chưa nói đến điều quan trọng nhất là đặt tít. Tít của phóng sự vô cùng quan trọng. Tôi nhớ tờ “Cá Trê”- tờ báo cười lưu hành nội bộ của Lao Động một lần “bình bầu” cho cái tít phóng sự dài nhất: “Thành phố đỏ vươn năm ngón tay trước bình minh hồng”. Ui, nghe như một câu..cải lương. Không được! Không biết các đồng nghiệp khác thế nào, chứ tôi, chưa đặt xong cái tít thì tôi không thể ngồi vào bàn viết.

Phóng sự mà tôi kể trên cũng thế, thoạt đầu tôi đặt: “Chợ bò ai bán, ai mua?”. Hir, nghe như câu..ca, không ổn. Nghĩ đi nghĩ lại, rồi bảo, rắc rối chữ nghĩa làm chi phiền thế, cứ nói: “Đi chợ bò” là xong! Giản dị, dễ hiểu và cũng có sức gợi đó chứ bộ (đi rồi bò (động từ), không lạ sao?)

Không khí phóng sự của Lao Động lúc đó làm cho tôi “sung” lên. Viết một loạt, và nhiều bài được giải, thậm chí khi sang công tác ở Thanh Niên, phóng sự “Một lão nông tài ngang.. tiến sĩ” của tôi đăng trên Lao Động còn đoạt giải nhất. Giờ đọc lại, không hiểu sao thời đó mà mình viết được như thế (Nổ xí)

Nói chuyện đặt tít, tôi không thể không nhắc lại một phóng sự của Huỳnh Dũng Nhân. Hồi đó rất nhiều báo viết về chợ lao động ở thủ đô, họ đặt nhiều cái tít rất kêu như Chợ người; Chợ lao động.. .Nhưng đến Huỳnh Dũng Nhân từ TP Hồ Chí Minh ra, anh đã chọn cách nhập cuộc để viết phóng sự “Tôi đi bán tôi”-cái tít đã quá hay nhất định bài phóng sự cúng phải hay, quả thế.! Hồi ấy tôi có nói với các đồng nghiệp ở Hà Nội, rằng, phóng sự “Tôi đi bán tôi” là một cái tát vào những người làm báo ở Hà Nội. Câu này có vẻ hơi quá nhưng không sai.

**

5 năm ở Hà Nội làm báo Thanh Niên, tôi một mình một xe Win rong ruỗi khắp các tỉnh miền Bắc để viết phóng sự, đó là thời kỳ được đi nhiều và biết nhiều nhất trong đời làm báo của tôi. Mãi đến cuối năm 2001, Ban biên tập điều động vào Đà Nẵng, làm ở Văn phòng miền Trung, vì có dính dáng chút ít đến công tác quản lý, tôi tưởng như thế là.. . hết đời phóng sự.

Nhưng may thay, báo Thanh Niên đã ủng hộ tôi thử nghiệm một cách viết phóng sự mới để sau này có được tập “Thiên hạ man man...” (Nhà XB Văn Nghệ-2006).

Tôi nói mới là vì sao?

Viết phóng sự mà không được đi thì làm sao đây? Tôi trăn trở rất nhiều là vì còn rất mê phóng sự, bỗng một ngày tôi nghĩ ra, tại sao không viết về cuộc sống đang diễn ra quanh mình?

Lâu nay, ai cũng biết, tìm được đề tài phóng sự rất khó vì người ta quan niệm vấn đề đặt ra trong mỗi phóng sự phải nóng bỏng và phải có tầm, và thế là đi tìm, tìm đã khó, tìm hoài cũng cạn, vậy sao không viết những gì xẩy ra quanh ta?

Và tôi viết.

Thoạt đầu là phóng sự “Thiên hạ man man...” nói về nạn nhậu nhẹt ở Đà Nẵng, tiếp đó là các phóng sự: Đàn ông đi chợ..đàn ông; Nỗi niềm người phải ra toà; Những nẻo đường ghen; Đi làm cao học; Bếp không đỏ lửa; Thoát khỏi thành phố; Những bí mật trên bàn nhậu; Đi dọc vỉa hè: Bọ ngạc nhiên chưa?; Ba người đi khắp nhân gian; Lệnh truy nã...

Mới đọc qua cũng thấy, đề tài tôi lựa chọn ai cũng biết (nhưng chưa hẳn đã thấy), ví dụ “Bếp không đỏ lửa”- đó là câu chuyện về các gia đình thời hiện đại không còn thời gian để chăm lo chuyện ăn uống, tất cả đều ra phố. Vì thế mới có chuyện “sáng đưa cơm đi ăn phở, trưa đưa phở đi ăn cơm, tối cơm về nhà cơm, phở về nhà phở”, bình ga mua 5 năm không xài hết, con cái bỏ học đi chơi bố mẹ cũng không hay. Đó là câu chuyện “Thoát khỏi thành phố” kể về một ông bố ở quê ra thăm con ở thành phố, ở đó ông thấy cảnh chen lấn xô bồ và ông bảo: “Sống như thế này mà gọi là sống à? Phải gọi là đi chiến đấu!”. Rồi ông tuyên bố ông không chiến đấu nữa, ông "đào ngũ", ông trở lại quê và vào bưu điện quê ông điện thoại cho tác giả, giọng hỉ hả: “Chú Thịnh ơi, tui đã thoát khỏi thành phố rồi chú nờ!”

Hay phóng sự “Những bí mật trên bàn nhậu”, đó là câu chuyện để trả lời cho các bà vợ vì sao các đức ông chồng lại có thể ngồi dăm bảy tiếng đồng hồ trên bàn nhậu, họ nói chuyện gì?

Tóm lại, đề tài phóng sự của tôi đã có phần chuyển hướng, gần gũi với đời thường. Tôi rất thú vị vì mỗi buổi sáng khi báo đăng, nhiều người điện thoại cười ngặt ngẻo, họ tự nhận mình là người trong phóng sự, họ bảo vì sao tôi có thể biết được chuyện của họ (dù họ chưa gặp tác giả)- đó là một hiệu ứng tốt. Nhưng cũng không ít đồng nghiệp lại bảo: “Chuyện đó có gì lạ?”-Đúng, không lạ, nhưng anh không viết ra, tôi viết ra mới là sự lạ! Đó là tôi nghĩ thế!

Rất may cho tôi, anh Hoàng Hải Vân, Tổng thư ký báo Thanh Niên họp cơ quan bao giờ cũng bảo: “Phải viết như thế!”. Thậm chí anh làm tôi “mặt mày hớn hở ngực nở đầy rôm” khi gọi tôi là cây bút phóng sự số 1. Tôi kể ra không phải để khoe mà để muốn nói một điều rằng, làm báo cũng cần có sự may mắn, may mắn của tôi là có người (mà là người chủ bút) hậu thuẫn. Nói rộng hơn, đó là tôi có môi trường làm việc tốt. Đó là điều rất quan trọng!

Cho đến một ngày, tôi nhận được điện thoại của Nhà XB Văn Nghệ, họ bảo Công ty TNHH Tuổi Ngọc (TPHCM) muốn được tập hợp 20 phóng sự của tôi viết theo kiểu này để in thành tập, việc còn lại là tôi phải ký một hợp đồng cho họ giữ bản quyền 3 năm và ra giá nhuận bút. Tôi đồng ý cái rụp. 3 năm chứ 30 năm mà họ tái bản liên tục thì còn gì bằng!

Điều thú vị là sách phát hành được bán hết sạch trơn. Vì thế tôi tự tin hơn về mảng đề tài mà mình khai thác, coi đó là lựa chọn đúng.

Phải nói công bằng rằng, mảng đề tài này các bậc tiền bối về phóng sự trước tiền chiến đã làm, không hiểu sau đó vì lý do gì báo chí ta lại không ưa nó lắm, nên có phần không mấy mặn mà.

Từ thực tế đó, tôi rút ra ba điều: Một, không nên coi đề tài phóng sự là một cái gì đó cao siêu quá, mà nó nằm ngay bên ta. Vấn đề là ta phải nhìn thấy nó. Tôi vẫn thường tự nhủ: “Nhìn chai nước bị lưng đừng nên chấp nhận là nó lưng mà phải hỏi vì sao nó lưng?”. Hai là, phải tìm được cấu tứ trong đề tài đó, không có được cấu tứ coi như bỏ đi. Ba là, phải chọn được cách thể hiện và giọng văn phù hợp.

Vì sao tôi nói đến cấu tứ? Một lần dẫn sinh viên Lớp Báo K28 ĐHKH Huế đi thực tế ở Lăng Cô, chúng tôi đến bãi biển lúc 8 giờ sáng và thấy rất nhiều trẻ con, phụ nữ, người già ngồi vọng ra biển. Hỏi ra mới biết họ vừa tiễn chồng, con, cha, anh lên thuyền ra khơi (ở đó là bãi ngang nên thuyền nhỏ, dân nghèo nên 3-4 gia đình chung một thuyền). Chiều, họ lại ùa ra biển để đón chồng con về. Tôi có hỏi sinh viên nếu viết về đề tài này thì viết thế nào, rất tiếc không ai trả lời được, đúng ra là nếu trả lời như thế thì không thể viết thành bài báo. Đoạn tôi chỉ vào một chiếc thuyền và bảo: “Các em hãy mô tả cảnh ngóng đợi của người ở nhà và cuối cùng phải có chi tiết của chiếc thuyền này: Người đàn ông đứng trên thuyền vứt xuống bãi biển hai con cá, mỗi con bằng 3 ngón tay và nói: “Đây là bữa tối của 4 gia đình ta!”. Đó chính là cấu tứ của bài viết.

Ở trên tôi đã nói đến chuyện nhặt cho được thật nhiều “đồng tiền vàng” lận lưng vốn trước khi viết và phải biết cách đặt nó trên đường đi để dẫn dụ người đọc. Còn một điều nữa, đó là lý thuyết “nhặt gạch vỡ để xây nhà”. Có thể hôm nay anh chứng kiến một vấn đề mà nó chưa thể ra phóng sự, hãy ghi lại nó (bây giờ có thể viết vào blog); lâu sau, anh lại thấy một vấn đề nữa (cũng thuộc đề tài này), lại ghi vào, hôm sau nữa.. .Và đến một ngày nào đó anh xâu chuỗi lại sẽ được một phóng sự ra trò. (Đó là cách tôi làm để có Đi dọc vỉa hè; Sống ở Đà Nẵng...)

Tôi rất thích thú khi đọc “Ba người trên một con đường” của Trần Đăng (Lao Động); “Nghe rọ”(nghe rõ) của Nguyễn Quang Vinh (Lao Động); “Con đường bia bọt” của Huỳnh Dũng Nhân. . .Thích ở chỗ họ khai thác đề tài, thích ở chỗ là họ làm lạ vấn đề để hấp dẫn người đọc.

Trong lúc đó, tôi cũng rất thích các phóng sự và bút ký của Vĩnh Quyền, tôi học được ở đây cách nhìn vấn đề ở một tầm khái quát và chiều sâu về tư liệu.

Nói về tư liệu, viết phóng sự mà không có tư liệu xung quanh, bổ sung cho nó thì phóng sự không sâu, nó rất dễ biến thành một bài ghi chép. Tư liệu cũng là những đồng tiền vàng, hãy nhặt lấy và đặt nó vào bài viết, người đi đường (bạn đọc) sẽ cúi xuống nhặt những đồng tiiền đó và đi tiếp trên con đường mà người viết dẫn dụ cho đến khi kết thúc họ vẫn lấy làm tiếc. Như vậy là bạn đã thành công!

**

Chuyện viết phóng sự có thể nói mãi không hết, tranh luận mãi không xong, nhiều đồng nghiệp vẫn nói một số bài trong tập phóng sự “Thiên hạ man man” của tôi không phải là..phóng sự. Vì sao? Tôi biết khi khai thác và viết những đề tài gần gũi như tôi vừa nói cũng rất mạo hiểm, như thể anh đang đi trên một sợi dây ranh giới giữa văn học và báo chí, giữa sáng tác và phản ánh. (Đặc biệt khi đụng đến những vấn đề nhạy cảm như ghen tuông, ly dị chẳng hạn, đôi khi anh không thể nêu tên và địa chỉ từng người, rất dễ gây ra ngộ nhận). Nhưng tôi tự tin khi được thừa nhận: Vấn đề đó là có và đang là..vấn đề. Và, nhiều người nhận mình là nhân vật trong đó. Vậy thì không phải phóng sự thì là gì?

**

Nói như tôi thì viết phóng sự quá dễ chăng?

Dễ! Vì đó là anh kể lại câu chuyện “có vấn đề”, trả lời câu hỏi: “Có chuyện gì hay?”.

Dễ! Là vì anh hãy kể giản dị như đang kể cho bà nghe một câu chuyện mà anh chứng kiến.

Nhưng rất khó, ở chỗ anh phải tìm được một câu chuyện hay và phải “có vấn đề”, câu chuyện càng lạ càng hay.

Khó là anh buộc người ta phải nghe xong câu chuyện mà vẫn còn thấy tiếc.

Khó nữa, là làm sao để họ đọc xong phóng sự rồi lấy chuyện hoặc những câu nói trong đó kể lại cho mọi người.

Mà đừng bàn nhiều đến chuyện dễ-khó, hãy viết đi! Viết như đang kể chuyện. Người nghe hứng khởi là thành! Đơn giản quá, phải không?